کیانوش عیّاری همیشه در جواب آن‌ها که فیلم‌هایش را رئالیستی می‌نامند و نقش واقعیت را در فیلم‌هایش پررنگ می‌کنند مقاومت میکند و معمولاً این نکته را یادآوری میکند که توجه بی‌حد به رئالیسم اجازه نمی‌دهد تماشاگر یا منتقدی که به تماشای فیلمش نشسته جنبه‌های نمایشی فیلم را هم ببیند و همه‌ی تمرکزش صرف این نکته میشود که فیلم چه‌قدر به واقعیت نزدیک است. سال‌ها پیش نویسنده‌ی روس‌تبار در مؤخره‌ی رمانی که جهان را غرق حیرت کرد نوشته بود رئالیسم از آن دست کلماتی است که حتماً باید در گیومه بیاید و بدون گیومه هیچ معنایی ندارد و ما در زمانه‌ی نویسنده‌ای مثل تالستوی زندگی نمی‌کنیم که واقعیت معنای مشترکی داشته باشد و هیچ‌کس بر این باور نیست که در دنیا فقط یک واقعیت هست.
بخشی از مقاومت عیّاری شاید به همان برداشت قدیمی از واقعیت برگردد که آدم‌ها در چهارگوشه‌ی جهان واقعیتی را می‌بینند و تنها شماری از آن‌ها می‌توانند این واقعیت را ثبت کنند و آن‌چه عیّاری نمی‌خواهد و ترجیح می‌دهد با صدای بلند بگوید این است که کاری به ثبت واقعیت ندارد اگر واقعیت همان چیزی‌ست که همه می‌بینند و ترجیح می‌دهد مثل شاعری امریکایی این‌طور فکر کند که واقعیت لزوماً همان چیزی نیست که هست و هیچ حقیقتی حقیقت محض نیست و هیچ‌کس جهانی در خود نیست. همین است که میشود به قول هری لِوینْ رئالیسم را تلاش و میل ارادیِ هنر به نزدیک شدن به واقعیت دانست و با اضافه کردن صفت «آگاه» به رئالیسم گفت این هم قرارداد تازه‌ای‌ست بین هنرمند و واقعیتی که میشود آن را مجسّم کرد ولی نمی‌شود آن را شناخت. نسبی بودن رئالیسم هم البته نکته‌ای‌ست که نباید فراموشش کرد و همین است که اوّل باید مناسبات درونی هر اثر را شناخت و بعد درباره‌اش داوری کرد.
امّا واقعیت سینمای عیّاری و درجه‌ی رئالیسمش را میشود از همان راهی دید که آندره بازَن در مقاله‌ی «نئورئالیسم: نوعی زیبایی‌شناسیِ واقعیت» پیشنهاد می‌دهد. بازَن می‌نویسد که رئالیسم در هنر فقط از یک راه ممکن است و آن یک راه هم مهارت در گزینش است و وقتی واحدِ روایتِ سینماییِ یک فیلم‌سازْ «واقعیت» باشد نه «نما»، آن‌وقت به منبعی سرشار و غنی دست یافته که می‌تواند چیزهای بسیاری از آن بگیرد و چیزهای بیش‌تری هم به آن اضافه کند. هر واقعیت ظاهراً ملموسی چندلایه است و ذهن آدم بین واقعیت‌های دیگر می‌گردد و آن‌ها را که به‌هم شبیه‌تر می‌بیند کنار هم می‌نشاند و همین کنار هم نشاندن واقعیت‌های شبیه‌تر و برقراری رابطه‌ای بین آن‌ها و یک‌پارچه کردن‌شان است که یک فیلم‌ساز را بدل میکند به فیلم‌سازی رئالیست و آن‌یکی را که ممکن است که هیچ‌چیزِ فیلمش واقعی نباشد بدل میکند به فیلم‌سازی که نتوانسته بهره‌ای از واقعیت ببرد.
همین است که در شیوه‌ی فیلم‌سازیِ عیّاری همه‌چیز به درجه‌ای از شفافیت می‌رسد که دیگر بازیگری هم به چشم نمی‌آید و بازیِ بازیگرانی که پیش از این دیده‌ایم آن‌قدر در فیلم حل میشود که فکر می‌کنیم آن‌چه بازیگری می‌نامیم در فیلم‌های عیّاری ناپدید شده است و نمونه‌ی کم‌نظیرش را میشود در بیدار شو آرزو دید که انگار هیچ بازی‌ای واقعاً بازی نیست یا دقیقاً هر بازی‌ای دقیقاً همان بازی‌ای‌ست که باید باشد. این‌جاست که حتا اگر خود عیّاری باور نداشته باشد به گونه‌ای از واقعیت نزدیک میشود که نئورئالیسم می‌نامندش. آن‌طور که بازَن گفته بود این توصیف واقعیت است در مقام یک کلّ و می‌تواند چیزها را به‌صورت یک کلّ ببیند. همین است که مثلاً در بیدار شو آرزو آن‌چه واقعیت دارد زلزله‌ای‌ست که رخ داده، مردمی‌ست که زیر خروارها خاک ماندهاند، زندگی‌هایی‌ست که از دست رفته‌اند و مرگ‌های مکرری‌ست که هر روز زنده‌ها را به صف بلند مُرده‌ها پیوند می‌زند و آن‌چه میشود نئورئالیسمِ عیّاری دانستش شیوه‌ی نمایش وقایع است؛ دقیقاً همان نمایشی که خودش در بعضی گفت‌وگوها (مثلاً گفت‌وگو با سعید عقیقی در دوماه‌نامه‌ی شیوه) روی آن تأکید میکند و به تخیّل نمایشی‌ای ارجاع می‌دهد که معمولاً در مواجهه با سینمای او دست‌کم گرفته میشود. در این شیوه‌ی نمایش وقایع چیزهایی حذف می‌شوند و چیزهایی باهم یکی می‌شوند و چیزهایی اضافه می‌شوند و جنبه‌ی نمایشی کار عیّاری دقیقاً در همین حذف و ترکیب و اضافه کردن‌هاست. این است که عیّاری در بیدار شو آرزو چشم به واقعیتی دارد که ظاهراً میلیون‌ها نفر پیش از او یا هم‌زمان با او دیده‌اند یا سرگرم دیدنش هستند امّا هیچ‌یک از تماشاگران واقعی زلزله چیزی را ندیده‌اند که در بیدار شو آرزو می‌بینیم و فیلم همان‌قدر که درباره‌ی همان زلزله‌ای‌ست که مدت‌ها در صدر اخبار بود درباره‌ی چیزهایی‌ست که هیچ اخباری به آن‌ها نمی‌پردازد. آن‌قدر به واقعیت وفادار است که به آن نیاز دارد و آن‌قدر از واقعیت گریزان است که باید از آن گریخت و در بندش نماند. واقعیتِ مستند البته بخشی از بیدار شو آرزوست امّا چیزهای دیگری در فیلم هست که آن را از آن‌چه دیگران پیش از این دیده‌اند و تجربه کرده‌اند جدا میکند. جهت دادن به واقعیت و کارگردانیِ واقعیت‌ها هنرِ همه‌ی سالهای فیلم‌سازیِ کیانوش عیّاری‌ست که همیشه بی‌واسطه‌ترین شکل را برای ساختن ایده‌هایش انتخاب میکند و چیزهای غیرضروری را کنار می‌گذارد و می‌رسد به هسته‌ی واقعیت؛ آن‌چه در اثر زلزله‌ای عظیم زیر خروارها خاک مانده و برای دسترسی به آن باید روزها و ماه‌ها وقت صرف کرد و خاک‌ها را کنار زد و به آن رسید و البته برای رسیدن به چنین چیزی هرکسی آماده نیست و در این راه کیانوش عیّاری حقیقتاً تنهاست.
ـــ عنوان یادداشت نام یکی از فیلم‌نامه‌های ساخته‌نشده‌ی بهرام بیضایی‌ست.
