شمایی که از همسایهتان بیزارید، اسنوب هستید. شما که دوستان خودتان را فراموش میکنید تا با دنائت دنبال آدمهایی بالاتر از خودتان بیفتید، اسنوب هستید. شما که از فقر خویش شرمندهاید و وقتی اسمتان را میآورند سرخ میشوید، اسنوب هستید. و همینطور شما که به اصلونسبِ خویش مینازید، یا به ثروتتان فخر میکنید. ویلیام تَکِری در کتاب اسنوبها
در گفتوگوهای دوستانهای که گاهی در این اتاق، در این گوشهی پاک و پُرنور، بین ساکنان طبقات مختلف شکل میگیرد، گفتوگو دربارهی انواع ماشینها ظاهراً طرفدار بیشتری دارد. شوق حرف زدن از ماشینهایی که قیمتشان سر به فلک میزند این گوشه را بدل میکند به چهارراه حوادث و هر کسی که داستان عجیبتری دربارهی مواجهه با یکی از این ماشینها تعریف کند برندهی این بازی است؛ هرچند بعید نیست اگر دوستانِ حاضر در اتاق کلمهی بازی را بشنوند اخم کنند و بگویند بازی کجا بود؟ ماشین که بازی نیست. از آخرینباری که پشتِ فرمانِ ماشین نشستم، از آخرینباری که فرمانِ یک ماشین را دودستی گرفتم، دستکم سیوششسال گذشته. ماشینم از این چهارچرخههای قرمز خوشرنگی بود که هم بوق داشت و هم صندلی و در سیوچندسالگی که انیمیشنِ ماشینها را دیدم یکدفعه یاد همان ماشین سالها پیشم افتادم. برای مهمانان ناخواندهی چندشنبههای این اتاق ماشین ظاهراً بازی نیست، اما شوروشوقشان برای حرف زدن از ماشینی که صدای بوقش از لاستیکهای جلو پخش میشود، یا هربار که ترمز میگیرند سمفونیِ نهمِ بتهوون پخش میشود، یا هربار که به راست میپیچند رعدوبرق ماشین را روشن میکند، یاد همان ماشینبازیِ سیوششسال پیش میاندازدم که در حیاطِ آپارتمانهای خیابان پالیزی طوری میراندم که انگار قرار بود در بزرگسالی رانندهی ماشینهای مسابقه شوم. نشد. حتا گواهینامهی رانندگی هم نگرفتم. علاقهای هم به نشستن پشت فرمان هیچ ماشینی ندارم. شاید اگر این ماشینهایی که هر روز در خیابانهای تهران میبینم شبیه آن چهارچرخهی قرمز بودند تصمیمم را عوض میکردم. میدانم اگر هرکدامِ مهمانهای ناخواندهی چندشنبهی این اتاق چشمشان به این چندخط بیفتد میگویند ما کِی از ماشینی حرف زدیم که صدای بوقش از لاستیکهای جلو پخش میشود؟ هیچ ماشینی ترمز که میگیرد سمفونیِ نهمِ بتهوون پخش نمیشود. نمیدانم اینها را گفتهاند یا نه. مهم نیست واقعاً. وقتهایی که شروع میکنند به حرف زدن دربارهی ماشینها، ترجیح میدهم هدفونم را توی گوش بگذارم و بقیهی کتابی را بخوانم که دیشب، قبلِ خواب، نیمهکاره رها شده. یکلحظه سرم را میآورم بالا و چشمم به یکی از مهمانهای ناخوانده میافتد که دستهایش را همینطور تکان میدهد. اینطور دست تکان دادن، دستکم در فیلمهایی که دیدهام، معنای روشنی دارد. هواپیمایی تازه فرود آمده روی باند فرودگاه و روی خط صاف همینطور دارد جلو و جلوتر میآید و یکآقایی هم آنجا ایستاده و دستها را همینطور تکان میدهد که تا اینجا بیا و چندمتر مانده به من ترمزدستی را بکش و هواپیما را خاموش کن. دلم میخواهد از این مهمانِ ناخوانده که هنوز دارد دستها را تکان میدهد بپرسم هواپیما ترمزدستی دارد؟ ترمزدستیاش شبیه ترمزدستی ماشین است؟ اگر بپرسم میگوید شما مگر ترمزدستی ماشین را دیدهاید؟ آنوقت باید بگویم معلوم است دیدهام؛ فقط علاقهای به بالاوپایین کردنش ندارم. مهمانِ ناخوانده دستهایش را طوری تکان میدهد که ناخواسته سرم را برمیگردانم عقب. نکند دیوار پشت سرم خراب شده؟ شاید هواپیمایی دارد از پشتسرم میآید. اما اینجا که برجهای دوقلو نیست؛ ساختمان پنجطبقهای است در خیابان چهارم کارگرِ شمالی که صدای بزرگراه با سماجت تمام، بهقول ارباب جراید و اصحاب رسانه، از پنجرههای دوجداره «ورود» میکند. خبری نیست. هدفون را از گوشم درمیآورم. دستهای مهمانهای ناخوانده پایین میآیند. میگوید صدای ما اذیتتان میکند آقا؟ میگویم نه آقا؛ اختیار دارید. میگوید اسم ماشین که میآید انگار بههم میریزید. میگویم نفرمایید آقا. منتظرم حرفش را بزند. معلوم است دارد دنبال جملهای میگردد که همهی کلمههای مورد نظرش یکجا جمع شده باشند. جمله ظاهراً در ذهنش، باز هم بهقول ارباب جراید و اصحاب رسانه، «ورود» میکند و «خروج»ش این است که بههم نمیریزید با اینهمه کتابمتاب که چیدهاید اینجا؟ این عکسمکسها که به درودیوار کوبیدهاید حواستان را پرت نمیکنند؟ این لیوانمیوانهای شرلوک که چیدهاید کنار کتابها روی اعصابتان نیست؟ این چهارپَرسبزیای که کاشتهاید تو گلدانهای رنگارنگ برای اعصابتان خوب است؟ شانهای بالا میاندازم. «از جواب میمانم.» بهجای اینها دوروبرم را نگاه میکنم. همهچیز همانطور است که بوده. همانطور که باید باشد. ساعتم را نگاه میکنم. نیمساعت مانده تا گردهمایی پُرشور ماشیندوستان جهان به پایان برسد. نیمساعت بعد اتاق همان گوشهی پاک و پُرنوری میشود که دوست میدارم.
ــــ نقلقولِ ویلیام تَکِری ترجمهی آقای محمد قائد است در مقالهی «اسنوبیسم چیست؟». مقاله را در کتاب دفترچهی خاطرات و فراموشی، یا در سایتِ آقای قائد بخوانید.
… حالا تو فکر کن که جادهی خلوتِ خوبی بود که میرسید به یک باغِ مُصفّای پُردرختی که دروازهی بهشت بود برای ما و ردیفِ درختهای سیب و گیلاس داشت و یک بوی دلپذیرِ سیبی توی هوا بود که روح را صفا میداد و یک شکوفههای خوشمنظرهای داشت که سفیدِ سفید بودند و بهقولِ آن آقای بزرگوار انگار شکوفهها در اوجِ انفجار بودند و آفتاب روی این باغِ مُصفّا همچه میتابید که انگار ابرِ رحمت است روی سرِ ما و این آفتابِ مثلِ ابر گرم نبود و ما روی آن نیمکتِ چوبی کهنه نشسته بودیم که نزدیک تنهی بُریدهی یک درخت بود و صدای یک پرندهی کوچکی توی گوشمان که سخت محزون بود و حالا تو فکر کن که عصر بود و آفتاب غروب نکرده بود و این سایهی ما که روی نیمکتِ چوبی کهنه بودیم کِش میآمد و یک بادِ خنکی هم داشت میوزید و یکجورِ خوبی بود که شبیهِ یک عصرِ پنجشنبه بود که رفته بودیم کافهی درختی خودمان و روی آن تنههای بُریدهی درخت نشسته بودیم و یک بادِ خنکی هم میوزید و یک فنجانِ قهوهی داغ هم روی این تنهی بزرگ بود و یک کیکِ خوشتراشِ تُرشِ خوشرنگ توی بشقاب بود و حالا تو فکر کن که باران یکدفعه بگیرد و آسمانِ آبیِ آبی بشود سیاهِ سیاه و آب از آسمان همینطور بریزد و زیرِ همچه بارانی آدم هوسِ چای بکند و درِ اوّلین کافهی دنجِ سرِ راهش را باز کند و روی اوّلین صندلی نزدیکِ شومینه بنشیند و روی اوّلین چای فهرستِ کافه انگشت بگذارد و چشمبهراهِ چای داغ و پای سیب باشد و پیپاش را گذاشته باشد گوشهی لبش و بعد سرش را بچرخاند و ببیند که عکسِ معرکهای را زدهاند به دیوار و توی عکس آدمی هست که زیرِ آفتابِ عالمتاب شال و کُلاه کرده است و دارد میرود به سمتوسویی که هیچ معلوم نیست کجاست و هیچ معلوم نیست این آدمی که شالوکُلاه کرده است کیست و معلوم نیست این خیابانی که دارد این آدمِ شالوکُلاه کرده را به مقصد میرساند کجای این دنیاست وحالا تو فکر کن که یکروزِ برفی بود و شهر سفید بود و توی هیچ خیابانی جای پای هیچ آدمی نبود و سرمای غریبِ ناشناسی توی هوا بود و از پشتِ شیشه هیچچی بهاندازهی سفیدی برف معلوم نبود و این سفیدی مطلق اوّلش قشنگ بود و کِیف میداد و یک دوساعتی که گذشت حوصله را سر بُرد و توی آن برف و آن سفیدی مُطلقِ حوصلهسَربَر هیچچی بهاندازهی قهوهی تلخِ داغ مزّه نمیداد و یک کافه توی این دنیا بود که قهوهی تلخِ داغش مزّه داشت و روبهروی همین کوچهای بود که حالا سفیدِ سفید بود و توی این کافه که قهوهی تلخِ داغش مزّه داشت یک میز بود که کنارِ پنجره بود و آدم همچه که مینشست دستش را میگذاشت لبهی میز و بیرون را میدید که سفیدِ مُطلق بود وحالا تو فکر کن که اینجا نه باغِ مُصفّای پُردرختی داریم و نه نیمکتِ چوبی کهنهای داریم و نه کیکِ خوشتراشِ تُرشِ خوشرنگی که توی بُشقاب باشد و نه قهوهی تلخِ داغی که مزّه داشته باشد و آدمی هست که شالوکُلاه کرده و دارد میرود به سمتوسویی که هیچ معلوم نیست کجاست و حالا تو فکر کن برای همچه آدمی جایی اصلاً وجود ندارد و همچه خیابانی اصلاً وجود ندارد و همچه آدمی اصلاً وجود ندارد و حالا تو فکر کن…
با صدای بلند میگوید این جمله را خوانده بودی؟ میگویم خوانده بودم؛ دفترِ خاطراتِ سوزان سانتاگ. بعد برایش از مقالهای میگویم بهنام «بلندخوانی». میگویم احمد اخوّت ترجمهاش کرده بود به فارسی. بعد میروم سراغ دفترچهی سیاه مالسکین و صفحهها را یکییکی ورق میزنم. میرسم به صفحهای که بالایش نوشتهام: سهشنبه، ۱ اسفند ۱۳۹۱. میگویم گوش کن. با صدای بلند میخوانم: «انگیزهی ناگهانیِ نوشتن تقریباً همیشه با خواندن آغاز میشود. خواندنْ عشقِ به خواندنْ چیزیست که آرزوی نویسندگی را در سرِ ما میاندازد. و مدتها پس از آنکه نویسنده شدهای خواندنِ کتابهایی که دیگران مینویسند ــ و دوبارهخوانیِ کتابهای عزیزِ گذشته ــ خواستهای وسوسهانگیزیست که ما را از نوشتن دور میکند. دورشدگی. دلخوشی. عذاب. و آری: الهام.» بعد همینطور که دفترچه را میبندم و میگذارم روی میز. به کتابخانه نزدیک میشوم. نور زمستانی به میانهی اتاق رسیده. از میانه هم گذشته. به کتابخانه رسیده. مینشینم روی مبل دربوداغانی که کنار کتابخانه است. بیشتر وقتها روی مبل نمینشینم. ترجیح میدهم روی زمین بنشینم؛ یا دراز بکشم روی قالیای که این روزها نورِ زمستانی سرخیاش را دوچندان میکند. زمین گرم نیست. سرمای زمستان از در و پنجره داخل میشود. مهم نیست. نورِ آفتاب کافیست برای این ساعتِ روز. گاهی حوصلهی هیچچی را که ندارم به کتابخانه پناه میآورم. گاهی میایستم روبهروی کتابخانه. چشمها را میبندم. دست دراز میکنم و انگشتم را میگذارم روی کتابی که با چشم بسته نمیدانم «دربارهی ادبیات» است یا کتابی دیگر. اگر دربارهی ادبیات باشد یکراست میروم سراغ مقالهی اوّل: «دیالکتیکِ انزوا». خطِ سوم مقاله را حفظم: «همه در لحظاتی از حیات خودْ خویشتن را تنها احساس میکنند و تنها هم هستند.» چشمها را باز میکنم. خودش است. با آن جلد نارنجی. با آن عطف ساده. بالا نوشته است: دربارهی ادبیات و کمی پایینتر: کتاب زمان. این چاپ دوم کتاب است؛ یک سال بزرگتر از من. روزهای آخر زمستان ۱۳۷۳ بود که در کتابفروشی پنجره دنبال کتاب دیگری میگشتم و چشمم به این کتاب افتاد. کنار وظیفهی ادبیات بود. نارنجیِ این کتاب کنارِ قرمزی آن کتاب به چشم میآمد. وظیفهی ادبیات را زودتر خریده بودم. روزهایی بود که میخواستم از تعهّد در ادبیات سر دربیاورم. همهی آنچه میخواستم در آن کتاب بود. نارنجیِ دربارهی ادبیات آن روز چشمم را گرفت. کتاب را که برداشتم چشمم اوّل به «ترجمهی احمد میرعلایی» افتاد. بعد اسم نویسندههایی را دیدم که بیشترشان را نمیشناختم. حالا که نور تا پای کتابخانه رسیده کتاب را بازمیکنم. خط سوم مقالهی اوّل را میخوانم. روی مبل دربوداغان مینشینم. دفترچهی سیاه مالسکین را از روی میز برمیدارم. میروم سراغ شنبه ۱۳ آذر ۱۳۹۵. «تنهایی انزوا نیست. همیشه دو تن در یک نفریم. دیگران هم در ما حضور دارند. وقتی تنهایی به انزوا بدل میشود تحملش سخت است. کمی. خب آره؛ در سطحِ من پای تنیسی که بعدش هم بتوان با او گپ زد راحت پیدا نمیشود. من به ورزش احتیاج دارم، امّا نه از دیدگاهِ ارادهگرایانه. مهم ذهن است. از لحظهای که به اینکه داریم بازی میکنیم فکر کنیم بد بازی میکنیم.» خوب میدانم این جملهها از کجا آمدهاند. حرفهای فیلمساز فرانسوی در گفتوگو با ماهنامهی لیر. دفترچهی سیاه مالسکین را ورق میزنم. میدانم جای دیگری هم از این حرفها نوشتهام. نیست. از همانجا که نشستهام طبقههای مختلف کتابخانه را میگردم. چشمم به دفترچهی قرمز مالسکین میافتد که روی کتاب شرایط عشق جا خوش کرده. باید همانجا باشد. همان دفترچه. دفترچهی قرمز را برمیدارم. تندوتند ورقش میزنم. در میانهی نوشتههای روزانه و ایدههای بیربط چشمم به کلمههایی میافتد که دنبالشان میگشتم: «باعثِ خوشبختیست که کتابها و فیلمها وجود دارند؛ هرچند فیلمها را نمیشود پیدا کرد؛ بد پخش میشوند. کتاب یک دوستِ واقعی است. خیلی تنها است؛ حال آنکه فیلم فقط در فکرْ همراهِ من است. باید بهسویش بروی و به ماشین متوسل شوی. کتابها اطرافتان پراکندهاند؛ میتوانید لمسشان کنید.» با صدای بلند میگوید «کی گفته این را؟» تازه میفهمم بلند خواندهام. میگویم ژانلوک گُدار. میگوید عجب. میگویم این را گوش کن: «کتابها چیزهایی را به من گفتند که زندهها نمیگفتند. ادبیات دربارهی جهان تحقیق کرده است؛ به این معنا درسی دربارهی اخلاق هنری به من داده است. «آگاهیِ اخلاقی» را مدیونِ ادبیاتم. ادبیات گفتاریست در برابرِ گفتارِ حکومت، دولت یا قدرت، نه گفتارِ احزاب که گفتارِ تکتک آدمها است.» میگوید برنامهی امروزت چی بود؟ سینما؟ فیلم دیدن؟ میگویم نه؛ میمانم خانه. آفتاب تا پای کتابخانه رسیده. دلم برای دیالکتیک انزوا تنگ شده است.
همهچیز ظاهراً از همان روزهایی شروع شده که محمّد قاضی به سمت «ناظر چای» به کارخانهی شعیب کلایه رفته بوده. «کارخانهای که برگ سبز چای متعلّق به چایکاران مختلف را تبدیل به چای میکرد و سپس صاحبان آن چایها که اغلب از باغداران بزرگ بودند آنرا به دولت میفروختند.» و وظیفهی محمّد قاضی این بوده که «مواظب فعل و انفعالات غیرمجاز صاحب کارخانه» باشد و اجازه ندهد «به چایی که در کارخانه با روش مخصوص چایسازی به دست میآید تفالهی چای یا برگ خشک نامرغوب، یا بهاصطلاح فلّه، مخلوط کنند و چای یکدست و خالص با درجهبندی درست» به ادارهی چای برسد. امّا همهی روز صرف این کار نمیشده و «ساعات دراز بیکاری» حوصلهاش را سر میبرده. این بوده که تصمیم گرفته کار ترجمه را که ده سال پیش شروع کرده ادامه دهد. پیشتر دو کتاب ترجمه کرده بوده: کلودِ ولگردِ ویکتور هوگو و نمایشنامهای براساس دُن کیشوت که خودش آنرا سناریوی دن کیشوت نامیده. ترجمههای بد و بهقول خودش «اغلب زشت و نارسا و مبهم» هم در این تصمیم بیتأثیر نبوده و وقتی نوبت تعطیلات میرسد و سری به تهران میزند و چند روزی را به استراحت میگذراند، چمدانش را با کتابهای فرانسه پُر میکند که وقتی به کارخانه برگردد اسباب عیش و عشرتش مهیّا باشد. بخش اعظم کتابها «شیرین و سرگرمکننده ولی بیارزش»ند، امّا بین این کتابها دو کتاب «جالب و قابل ترجمه» هم پیدا میکند که حس میکند «علاقهمندان به ادبیّات خارجی از آنها استقبال خواهند کرد»: یکی جزیرهی پنگوئنهای آناتول فرانس است و آنیکی سپیددندانِ جک لندن؛ هرچند بر این باور است که جزیرهی پنگوئنهای فرانس «محتوای غنیتری» دارد و دلایل این غنی بودن محتوا را اینگونه بیان میکند که «آناتول فرانس این کتاب را در ۱۹۰۷ بههنگامی که عضو حزب سوسیالیست فرانسه بوده نوشته و نظرات اجتماعی خود را در آن منعکس ساخته است. استاد ظاهراً خواسته است تاریخ طنزآلودی برای ملّت فرانسه بنویسد و درعینحال الگویی از چکیدهی تاریخ همهی ملّتهای جهان به دست بدهد.» ترجمهی کتاب «یک سال و اندی» طول کشیده و وقتی به پایان رسیده قاضی پیش خودش حس کرده که کار خوب و موفّقی انجام داده و البته بهجای تحویل کار به ناشر دست نگه داشته و یکی دو ماه بعد مثل «یک ناظر بیطرف» ترجمهاش را خوانده و «متن آراسته و پیراسته» را پاکنویس کرده. مشکل از جایی شروع شده که قاضی کتاب را پیش دوست مترجم و سیاسینویسش احمد صادق برده و از او کمک گرفته تا ناشری برای جزیرهی پنگوئنها پیدا کند و احمد صادق هم ترجمهی قاضی را گرفته و قول داده که بهزودی ناشری برایش پیدا کند. امّا ماهها گذشته و خبری نشده و هرچه قاضی سراغ ناشران آشنای احمد صادق را پرسیده در جواب شنیده که «انشاءاللّه به نتیجه خواهد رسید». یک سال بعد از آنکه قاضی ترجمهاش را به صادق سپرده سراغش رفته و سخت به او توپیده و در عملیّاتی حیرتانگیز کتابش را پس گرفته. کاری که یک سال به تعویق افتاده بوده از نو شروع شده. اوّلین ناشری که قاضی بهسراغش رفته کتابخانهی بریانی بوده که «دکّهی کوچکی در خیابان فردوسی» داشته. پانزده روز بعد جواب بریانی این بوده که «به درد ما نمیخورد. آقاجان، متأسفانه آناتول فرانس از زمرهی نویسندگانیست که در ایران بازار ندارد و شما هم مترجم گمنام و ناآشنایی برای خوانندگان ما هستید.» ناشرِ دوّم امیرکبیر بوده و گفته چند کتاب زیر چاپ دارد و اگر قاضی میخواهد کتاب را به آنها بسپارد باید هفت هشت ماهی صبر کند. آخرین ناشری که قاضی سری به دفترش زده صفیعلیشاه بوده «واقع در میدان بهارستان» و آنجا هم حکایت گمنامی مترجم و کمفروش بودن کتابهای آناتول فرانس را در گوشش خواندهاند و در نتیجهی اصرارهای قاضی ترجمه را میسپارند به برادر بزرگشان «جناب مشفق» و آن جناب هم با اینکه از ترجمهی فارسی قاضی خوشش آمده بوده میگوید کتابخوانها متأسفانه کتابهای ساده را ترجیح میدهند و همین میشود که اول قولوقراری برای ترجمهی سپیددندان میگذارند که دستکم آن سالها نویسندهی مشهورتر و محبوبتری بوده. سپیددندان که منتشر میشود محمّد قاضی دوباره به صرافت ترجمهی قبلیاش جزیرهی پنگوئنها میافتد و صفیعلیشاهیها میگویند «حتماً باید یکی از استادان دانشگاه مقدّمهی بر اثر بنویسد و در یکی دو صفحه کتاب را به خوانندگان معرفی کند تا مگر در نحوهی قضاوت ایشان نسبت به نویسندهی بیبدیلی چون آناتول فرانس تعدیلی حاصل شود.» و دستآخر همان احمد صادق بعدِ اینکه هفتماه محمّد قاضی را سرِ کار میگذارد، قول میدهد که مقدمهنویس قابل و سرشناسی پیدا کند و به وعدهاش هم عمل میکند. مقدمهی سعید نفیسی، استاد دانشگاه، محقق و نویسندهی سرشناس آن روزگار که به دست محمّد قاضی میرسد حالش دگرگون میشود؛ چون با خواندنش میفهمد «استاد نهتنها متن ترجمه را نخوانده، بلکه اصل کتاب نیز به نظرش نرسیده است [و] به این نتیجه رسیده که لابد در کتاب از مرغان پنگوئن سخن به میان آمده.» این متن کامل مقدمهی استاد نفیسیست؛ بدون حذف کلمه یا جملهای:
یکی از مهمترین و واجبترین وظایف ادبیّات در جهان حقیقتدوستی و حقیقتجوییست. گویی پایهی ادبیّات را روی آن نهادهاند و اصلاً این فنّ شریف برای پرورش حقّ و حقیقت پیدا شده است. شاید هنوز فلسفه با همهی کوششی که در این راه کرده است بهاندازهی ادبیّات به حقیقتجویان خدمت نکرده باشد. حق هم همین است زیرا که فلسفه جز ادبیّات راهی برای جای باز کردن و وارد شدن در ذهن مردم و خاطر مردم ندارد. اگر ادبیّات نبود فلسفه چیز گُنگ زبانبستهای بود. به همین جهت است که نویسندگان بزرگ کسانی هستند که بیش از دیگران به حقیقت خدمت کردهاند. اینکه حافظ را فارسیزبانان تا این اندازه دوست دارند و اینکه عمرخیّام سراسر جهان متمدّن را مسخّر کرده است بهواسطهی آن است که حقیقتها را به بهترین و شیرینترین زبانها بیان کردهاند. امّا حقیقتگویی دشوارترین کارهاست، زیرا با همهی عشق و دلبستگیای که مردم بدان دارند تلخی خاصّی دارد که بسیاری از ذوقها را رمیده و زده میکند. نویسندگان بزرگ ناچارند حقیقتها را جامهای بپوشانند، بیارایند، زینت کنند، گاهی جامهی عوضی بپوشانند تا مردم بدان رغبت کنند. این است که از قدیم داستانها و تمثیلهایی برای گفتن و پروردن حقیقتها به کار بردهاند که چهرهی آنها را بیاراید و اگر تلخیها را کاملاً نمیزداید دستکم از آنها بکاهد. یکی از این آرایشهای کلاسیک باستانی بیان حقایق از زبان جانوران و گاهی نیز گیاهان و موجودات بیجان است. فابلهای ازوپ یونانی و حکایات کلیله و دمنه یا پنچه تنتره به زبان سنسکریت که هیتو پارسه تلخیص از آن است از قدیمترین یادگارهای ادبی جهان است. شاعران بزرگ متصوّف ایران هم این وسیلهی جالب را بسیار به کار بردهاند. این روش هنوز در جهان کهنه نشده است و یکی از جالبترین نمونههای آن در ادبیّات جدید کتاب معروف جزیرهی پنگونها از شاهکارهای مشهور آناتول فرانس (۱۸۴۴ ــ ۱۹۲۴) نویسندهی بسیار بزرگ فرانسویست. پنگون از مرغان دریاهای قطب است که بالهای کوتاه دارد و هنگامی که روی دو پای خود مینشیند حالت تفکّر و سر به جیب فرو بردن آن جلب توجّه میکند و بههمینجهت در زبان فارسی اینگونه مرغان را «غمخوراک» گفتهاند. آناتول فرانس هم بههمینجهت این مرغان را انتخاب کرده تا افکار بسیار جالبی را که میبایست در لفافه ادا کند از زبان ایشان به میان آورد. در این کتاب آناتول فرانس با همان دلاوری و گستاخی شگرفی که عادت همیشگی اوست بسیاری از مسائل اجتماعی و سیاسی را به میان گذاشته و بدینگونه حقیقتجویی و حقیقتپرستی مأنوس و معهود خود را بار دیگر نشان داده است. آقای محمّد قاضی مترجم این کتاب در ادبیّات معاصر ما بیگانه نیست و تاکنون دو کار جالب کرده است: یکی ترجمهی دون کیشوت شاهکار معروف سروانتس (۱۵۴۷ ــ ۱۶۱۶) نویسندهی نامی اسپانیاییست و دیگر ترجمهی کلود ولگرد از رمانهای معروف ویکتور هوگو (۱۸۰۲ ــ ۱۸۸۵) شاعر و نویسندهی نامدار فرانسوی و این کتاب سوّمین اثر مهمیست که از او انتشار مییابد. کسی که به بدین کارها دست زده باشد میداند که ترجمه آن هم از نویسندهای چون آناتول فرانس که ظرایف بسیار دقیق و بسیار جاندار در سخن او هست کاریست دشوار و دشوارتر از نویسندگی، زیرا که نویسنده مختار است هر کلمهای را که میخواهد و میتواند به کار ببرد و مترجم چنین اختیاری را ندارد و ناچار است نزدیکترین کلمات را به آن الفاظی که در اصل هست بیابد و این کاریست که آقای محمّد قاضی به بهترین وجهی انجام داده و این ترجمه را بسیار دلپسند و جالب کرده است. بههمینجهت من جویندگان اینگونه گُهرهای ادبی را به خواندن و بهره بردن از این کتاب دعوت میکنم و یقین دارم همه با من در ستایش از مترجم آن همآهنگ و همسخن خواهند شد و کامیابی آقای محمّد قاضی را در این کار مهم آرزو خواهند کرد.
طهران ۱۶ اردیبهشت ماه ۱۳۳۲ سعید نفیسی
کتاب ظاهراً با استقبال کتابخوانهای آن روزگار روبهرو میشود و خیلی از آنها که رمان را میخوانند از قاضی میپرسند این چه مقدمهایست؟ چه ربطی به کتاب آناتول فرانس دارد و آنقدر تکرار میکنند که قاضی میبیند بهترین کار این است که از چاپ دوم به بعد مقدمهی استاد نفیسی را حذف کند و مقدمهی دیگری در شناخت آناتول فرانس و رمانش جای آن بنشاند. و این ظاهراً کاری نبود که خیلیها جرأت و جسارتش را داشته باشند و اینگونه بود که مقدمهی استاد سعید نفیسی بر جزیرهی پنگوئنها عملاً دست به فراموشی سپرده شد؛ مثل خیلی مقدمهها و یادداشتهای دیگر که حالا کسی آنها را به یاد نمیآورد.
… حالا تو فکر کن نشسته بودیم کنارِ همان پنجرهای که باز میشد به باغِ همسایه و یک سبزیِ همیشهخوشرنگ هم مثل همیشه آن پایین بود و شبیه همان باغِ مُصفّای پُردرختی بود که دروازهی بهشت بود برای ما و ردیفِ درختهای سیب و گیلاس داشت و یک بوی دلپذیرِ سیبی توی هوا بود که روح را همیشه صفا میداد و کنارِ یکی از همین درختها که باد میزد و شاخههایش را نزدیکتر میکرد صدای خوانندهی محبوبمان را گوش میکردیم و مثل همیشه مبهوت میشدیم از اینکه میخوانَد «یاری اندر کس نمیبینیم یاران را چه شد» و همین را چهجور غریبی میخواند و همینجور گوش میکردیم که «کس نمیگوید که یاری داشت حق دوستی» و خواندنش مثل همیشه غریبتر از آن بود که اجازهی همخوانی بدهد و همینجور که گوش میکردیم رسیدیم به آخرش که میخوانْد «از که میپرسی، از که میپرسی که دورِ روزگاران را چه شد، از که میپرسی که دور روزگاران را چه شد» و مکث کردی و گفتی این فرود به همایون است و من مثل همیشه فقط سری تکان دادم که نمیفهمم و این چیزها را مثل خیلی چیزهای دیگر بلد نیستم و دوباره مکث کردی و گفتی «سواران را چه شد» و دوباره مکث کردی و دوباره گفتی «سواران را چه شد» و مثل هر بار که مینشستیم و این قطعه را گوش میکردیم یک غم غریبی توی چشمهات بود و حالا تو فکر کن پنجرهای در کار نبود و باغِ همسایهای هم در کار نبود و سبزیِ همیشهخوشرنگی هم در کار نبود و بوی دلپذیرِ سیبی هم در کار نبود و نشسته بودیم توی کافهای که همیشه خلوت بود و هیچوقت شلوغ نبود و دو میزِ آنطرفترِ ما هم مثل همیشه پیرمردِ همیشهخستهای بود که قهوهاش را همیشه توی همین کافه میخورد و شیر و شکر هم دوست نداشت و بهقول خودش فرانسهی تلخِ تلخ میخورد و جدولِ روزنامهی روزهای قبل را همیشه پشتِ همین میز حل میکرد و همیشه کراواتِ آبی فیروزهای میبست و پیراهنش همیشه سفید بود و هیچ لک نداشت و همیشه اتو داشت و کُتش همیشه سرمهای بود و دوازده نشده روزنامه را میبست و برمیخاست و از کافه میرفت بیرون و دو نشده برمیگشت و دوباره روی همان صندلی مینشست و روزنامه را باز میکرد و خودکاری از توی جیبِ کُتش درمیآورد و تا گره کراواتش را شل کند قهوهی فرانسهی تلخِ تلخش روی میزش بود که عطر و داغیاش تا میزِ ما میرسید و ما همینجور محوِ سکوتِ پیرمرد بودیم که چندسال دارد و چه حوصلهای دارد که تکّهای روزنامه کند و رویش چیزی نوشت و از جا بلند شد و تکّهی روزنامه را روی میزِ ما گذاشت و برگشت روی صندلیاش نشست و قهوهاش را خورد و حیرت کردیم که نوشته بود «عندلیبان را چه پیش آمد هزاران را چه شد» و چشمهای تو سئوال بود وقتی روی کاغذ بود و حالا تو فکر کن کافهی همیشهخلوتی هم نبود و دو میز آنطرفتر هم پیرمردِ همیشهخستهای نبود و قهوهی فرانسهی تلخِ تلخ و داغی هم نبود و ما بودیم و کتابخانهای که کتابهای معرکهای داشت و همیشهخلوت بود و میزهای کوچکِ قهوهای داشت و صندلیهای لهستانی کهنه و گوشهی کتابخانه هم سماوری بود که آرام بود و چای هم بهراه بود و ما هم بینِ کتابها میگشتیم و کیف میکردیم از نامهای آشنا و کتابهایی که باید بخوانیم و اسمها را حفظ میکردیم و چای مینوشیدیم و کتابها را برمیداشتیم و میگذاشتیم روی میزِ کوچکِ قهوهای و لم میدادیم روی صندلی لهستانی و یکجورِ آسوده و خوبی کتاب میخواندیم و هرجای کتاب را که دوست میداشتیم برای همدیگر میخواندیم که یکدفعه چشمت افتاد به نواری که توی خانهی ما هم بود و همینجور که چای مینوشیدی نوار را برداشتی و باز کردی و چشمت افتاد به آن مرد موقری که کراوات بسته بود و هیچ شبیه آدمهایی نبود که در تلویزیون سرودهای بیمزه میخواندند و خواندی «شهرِ یاران بود و خاک مهربانان این دیار» و کتابِ خودم را بستم و گوش کردم که میخواندی «مهربانی کِی سرآمد، شهریاران را چه شد» و لیوانِ چای را برداشتم و صدای تو بود که دوباره میخواند «شهرِ یاران بود و خاک مهربانان این دیار» و اینرا جوری خواندی که چای پرید توی گلوی من و سرفهام گرفت و تو همینجور ادامه میدادی که «کس به میدان در نمیآید، نمیآید، نمیآید، سواران را چه شد» و دنیا پیشِ چشمهای من موج میبرداشت وقتی به آخرش رسیدی و گفتی «از که میپرسی، از که میپرسی که دورِ روزگاران را چه شد، از که میپرسی که دور روزگاران را چه شد» و نواری که دستت بود همینجور موج برمیداشت و تار میشد و همینجور تار و تارتر میشد…
